fahreddin er-râzî

1150-1210

fahreddin er-râzî, 25 ramazan 544 (25 ocak 1150) yılında rey’de eş‘arî âlimlerinden ziyaeddin ömer’in oğlu olarak doğdu. cüveynî’nin öğrencileri olan şâfiî ve eş‘ârî hocalardan rey, nîşâbur, meraga gibi ırak selçuklularının hüküm sürdüğü şehirlerde dinî ilimleri tahsil etti. islâm dünyasına intikal eden felsefî-bilimsel birikimi ve ibn sînâ felsefesini zamanının üstadı mecdüddin el-cilî’den (ö. 584/1188) öğrendi. meraga, kazvin, merv, serahs, nîşâbur, herat gibi birçok doğu islâm beldelerinde öğrenciler yetiştirdi, dersler ve vaazlar verdi. hârizm ve mâverâünnehir bölgelerine yolculuklar yaptı. harzemşah sultanı alâeddin tekiş ile irtibat kurdu. daha sonra gurlu emîr bahâüddin sâm’ın himâyesinde bâmiyân’da, sultan gıyâseddin muhammed’in himâyesinde herât’ta ikâmet etti. sultan şihâbuddin ile birlikte hint beldelerine yapılan seferlere katıldı. son birkaç yılını harzemşah sultanı alâeddin muhammed’in himâyesinde hârizm ülkesinde gürgenç’te ve herat’ta geçiren râzî, 1 şevval 606/29 mart 1210 tarihinde herat’ta vefat etti.

öğretisi

râzî, özel olarak eş‘arîliğin ve genel olarak islâm düşüncesinin belirleyicisi olan düşünürlerinden biridir. onun düşüncesi temel olarak eş‘arî geleneği içerisinde tanımlanabilir. bununla birlikte hem eş‘arî düşünceye hem ibn sînâ felsefesine yönelttiği eleştiriler büyük önem arz eder. bu nedenle râzî geç dönem muhakkikler döneminin başında yer alırken diğer taraftan da bütün sistemli fikirlere yönelttiği eleştirilerle de eleştiri geleneğinin önderi sayılır.

ilmî ilişkileri ve tartışmaları

râzî’nin düşüncesini yönlendiren etkilerin onun ilmî tartışmalarının büyük bir etkisi vardır. râzî çağında yaşayan tümel perspektife sahip ekollerin hepsiyle tartışmalara girdi. bu çerçevede râzî mensup olduğu eş‘arî ve şâfiî mezhepleri dışında çağındaki diğer mezheplerin takipçileriyle münazaralarda bulundu. buhara ve sermerkand’da nureddin es-sâbûnî gibi mâtürîdî-hanefî âlimlerle, hârizm’de zemahşerî’nin mu‘tezilî-hanefî öğrencileriyle tartışmalarda bulundu. bu tartışmalarından bazılarını el-münâzârât adlı eserinde anlattı. râzî çağında afganistan bölgesinde yaygın bir mezhep olan ve insanbiçimci bir tanrı anlayışını benimseyen kerrâmîlerle de sert tartışmalara girdi. râzî teşbihî sıfatların yorumlanması gerektiğini benimsediği eseri esâsü’t-takdis’de bu tartışmalardaki konuları işlemiştir. bunun dışında râzî, rey’de mahmûd el-hımmısî gibi şiî-isnâaşerî âlimlerle imamet konusunda tartışmıştır. haşevîlerle tartışmaları neticesinde iftiraya uğramış, derslerini takip eden şiî-bâtınî alamût fedaileri tarafından tehdit edilmiştir. irfanî-ekberî geleneğin kurucusu ibnü’l-arabî (ö. 638/1240), büyük sûfî ebû hafs ömer es-sühreverdî (ö. 602-1234) ve daha başka sûfîler kendisine mektuplar yazmışlardır. necmüddin el-kübrâ’nın (ö. 618-1221) tasavvufa intisabını sağlayan sûfî baba ferec ile tebrîz’de, necmüddin el-kübrâ ile hârizm’de nazar ve keşf yöntemlerinin hakikate ulaştırmadaki rollerine dair sohbetler etmiştir. türk illerine ve hint ülkelerine seyahat edip diğer din müntesiplerinin tanrı inançlarını gözlemledi, yahudi ve hıristiyan din adamlarıyla münazaralarda bulundu.

râzî’nin bir kısım ilişkileri de felsefi çalışmalarıyla ilgilidir. râzî’nin felsefî birikiminin oluşmasında ebü’l-berekât’ın takipçilerinden el-müstevfî’nin ve gazzâlî’nin öğrencilerinden mecdüddin el-cîlî’nin etkili olduğu söylenebilir. râzî mâverâünnehir bölgesinde kendi kitaplarını mütalaa eden ferîd el-gaylânî ve şerefüddin el-mes’ûdî gibi âlimlerle ibn sînâ felsefesi ve gazzâlî hakkında tartışmalara girdi. onun bu ilişkileri farklı ekollerin görüşlerini ele alıp tam anlamıyla vukufiyet sağlayabileceği bir yöntemi geliştirmesinde etkili olmuştur ki bu yöntem tahkik yöntemi olarak adlandırılmıştır.